پرورش قارچ خوراکی دکمه ای- اردبیل-نمین

سیستم‌های توليد قارچدر گذشته؛ پرورش دهندگان قارچ خوراكي، باتوجه به مساعد بودن عوامل اقليمي بويژه دما و رطوبت، اقدام به توليد اين محصول در محيط‌هاي باز و به روش كاملاً طبيعي مي‌نمودند. البته امروزه نيز بسياري از توليدكنندگان خرده پا و يا روستايي در بعضي از نقاط جهان از اين روش براي پرورش گونه‌هايي نظير قارچ چيني، استروفا و شي‌تاكه استفاده مي‌نمايند.

امروزه براي توليد قارچ دكمه‌اي، تنها از روش مصنوعي يا گلخانه‌اي كه در آن عوامل اقليمي تحت كنترل است، استفاده مي‌شود. در آغاز، پيشگامان توليد اين نوع قارچ در فرانسه، اقدام به پرورش آن در معادن سنگ آهك دره لوار[1] در نزديكي پاريس مي‌نمودند كه اين اماكن به لحاظ برخورداري از دما و طوبت ثابت، مكاني بسيار مناسب جهت كشت قارچ به شمار مي‌رود. در اوايل قرن نوزدهم، آن زمان كه پرورش خانگي قارچ در حال شكل‌گيري بود؛ كنترل دو عامل محيطي اصلي ـ رطوبت، دما ـ بيشتر مدنظر محققان قرار داشت.

مطالبي كه در ادامه ارائه مي‌گردد؛ مي‌تواند اطلاعات مفيدي را جهت طراحي و تجهيز سالن؛ اطاق و يا به طور كلي محيط پرورش قارچ در اختيار توليدكنندگان عزيز، قرار دهد.

ساختار

ساختار اصلي اطاق پرورش قارچ از چوب يا بلوكه بتوني با کف سيماني تشكيل ميگردد. براي خروج آب اضافي از كف اطاق، آبراهه‌هايي بايد در كف آن تعبيه نمود. در صورتي كه جنس كف اطاق از چوب باشد، بايد سطح آن را با پلاستيك ضخيم پوشاند. ديوارهاي دروني، سقف و كليه سطوح چوبي روباز را بايد با رنگ اپوكسي، استخري و يا حتي روغني براق معمولي پوشاند. توصيه مي‌شود، رنگ سطوح داخلي را روشن (سفيد براق) انتخاب نماييد تا علاوه بر تشديد روشنايي محيط داخلي؛ كوچكترين ذرات آلودگي كپك را نيز بتوان ديد.

در اطاق كشت، مهم‌ترين عامل، حفظ دماي ثابت است. لذا؛ عايق‌بندي ديوارها و سقف از اهميت بالايي برخوردار مي‌باشند. بهتر است درجه مقاومت ديوارها (R) را 11 يا 19 و سقف را 30 درنظر گرفت تا از هدررفتن انرژي جلوگيري كرده و مانع نفوذ رطوبت شود. در اين ميان مي‌توان از ورقه‌هاي فايبرگلاس يا استيروفوم به ضخامت 5/2-8 سانتي‌متر استفاده نمود و با توجه به رطوبت بالاي اطاق پرورش و به منظور جلوگيري از تعريق بخار بر سطح اين صفحات، از يك لايه پلاستيك به ضخامت 2-4 ميلي‌متر بين ديوار و لايه عايق مذكور استفاده مي‌نمايند  

اطاق كشت بايد كاملاً مسدود و بدون كوچكترين روزنه‌اي باشد تا هيچ گونه آفت يا اسپور يا عامل بيماريزائي نتواند وارد آن شود و از طرف ديگر كنترل شرايط اقليمي درون اطاق (دما، رطوبت و تهويه) آسانتر گردد. لذا ضمن ساخت، طراحي و بررسي نهائي اطاق، هر گونه ترك، شكاف يا روزنه‌اي را به دقت ببنديد.

بسياري از مردم مي‌توانند اطاقك‌هاي زيرزمين يا منزل خود را با تغييراتي به اطاق مناسب پرورش قارچ تبديل نمايند. اين افراد براي حفاظت ديوارهاي منازل خود از آسيب رطوبت مي‌توانند از پوشش‌هاي پلاستيكي بر روي ديوارها و سقف و بستن كليه منافذ و درزها استفاده نمايند. چنانچه ديوار اين گونه اطاق‌ها مستقيماً با هواي آزاد در تماس باشند به منظور جلوگيري از تعريق بين ديوار و پلاستيك بواسطه نوسانات دمايي بالا، محفظه‌هاي پلاستيكي با فاصله زياد نسبت به ديوارهاي اطاق، درون اطاق درست مي‌نمايند. كه در اين صورت ديگر نيازي به ايزوله كردن اينگونه محفظه‌ها نيست. دالانها، زيرزمين‌ها و گاراژها را مي‌توان به اين ترتيب به راحتي به محيطي سازگار با پرورش قارچ‌هائي مانند صدفي و شي‌تاكه تبديل نمود.

جديدترين نوع ساختارهاي پرورش قارچ يك نوع گلخانه پلاستيكي ايزوله است كه در ساخت آنها، از لوله‌هاي فلزي گالوانيزه مخصوص استفاده مي‌شود. نحوه ساخت اين گلخانه‌ها به اين ترتيب است؛ ابتدا بعد از انتخاب مکاني مناسب و هموار، لوله‌هاي گالوانيزه 4-5/4 را به صورت نيم دايره خم داده و طرفين آن را مستقيماً داخل زمين يا درون ديواره‌هاي جانبي به ارتفاع يك متري از سطح زمين مهار مي‌نمايند. سپس براي ايزوله كردن بيشتر ديواره‌هاي جانبي؛ صفحات استيروفوم (پلي‌استيرين) ضخيم به ضخامت 5/2-8 سانتي‌متر را به طور عمودي و به عمق 30-60 سانتی متر داخل زمين (طرف خارج ديواره‌ها) كرده تا از سرد شدن كف سالن جلوگيري نمايد. فاصله لوله‌ها از همديگر حدوداً 2 متر بود. عرض دهانه 4-8 متر، درب آن يك لنگه (5/1 متر) يا دو لنگه و يا كشوئي (2متر) مي‌باشد. ارتفاع مناسب؛ 3 متر و طول آن بسته به عرض دهانه تا 100 متر نيز مي‌رسد.

پوشش اين گلخانه‌ها چند لايه است، به اين ترتيب كه ابتدا، اسكلت لوله‌ها را با سيم‌هاي مفتولي نازك به فاصله نيم متري از هم بافته، سپس روي آن پلاستيك ضخيم (6-5 mm) كشيده (پوشش داخلي)؛ سپس روي آن را با سيم مفتول 5/2، شبكه‌بندي كرده تا ضمن استحكام اسكلت؛ بتوان روي آن؛ يك لايه ايزوله فايبرگلاس (15-5/7 mm) يا چوب پنبه (10-5 mm) قرار دهيم. بالاخره روي لايه عايق را ابتدا يك سيم‌كشي سبك كرده تا مبادا بر اثر باد، اين پوشش به هم خورد و در آخر روي آن را يك پلاستيك سياه رنگ مي‌كشيم كه در صورت لزوم مي‌توان روي پلاستيك را پوششي آلومينيومي نيز كشيد تا درمقابل اشعه آفتاب مقاوم گردد.

در بعضي مناطق دنيا وحتي ايران با استفاده از سالنهاي آماده وبا تغييراتي جهت عايق بندي و طراحي كانالهاي خاص ورود وخروج هوا  اقدام به پرورش قارچ خوراكي مي كنند.

روش‌هاي توليد قارچ

روش قفسه‌اي[2]

ايج‌ترين روش در مکان‌‌هاي مسقف امروزي بوده كه در آن راندمان توليد مطلوب است و از حداقل فضا؛ حداكثر استفاده را مي‌توان با قفسه‌بندي حساب شده‌اي نمود. اسكلت قفسه‌ها، معمولاً آلومينيومي يا پروفيل‌هاي آهن است كه بصورت چندين ستون عمودي ضخيم‌تر در فواصل مشخص بوده كه روي‌ آنها تيرهاي افقي با ضخامت كم‌تر جای گرفته و روي آنها قفسه‌ها آرام مي‌گيرند: عرض قفسه‌ها در حالت دو طرفه[3] نهايت تا 140 سانتي‌متر است و در حالت يك طرفه[4] (كنار ديوارها) حداكثر تا 70 سانتي‌متر مي‌باشد. عرض راهروي اصلي 1 متر و راهروهاي فرعي 60 سانتي‌متر مي‌باشد. فاصله طبقات از همديگر تا 40 سانتي‌متر و طبقه اول تا سطح زمين بايد حداقل 20 سانتي‌متر فاصله داشته باشد. كف قفسه‌ها را مي‌توان توري گالوانيزه آغشته به نوعي ضدزنگ يا رنگ‌هاي اپوكسي بهداشتي و يا الوارهاي چوب نرم كه با پوشش نقتنات مس اندود شده انتخاب نمود. عرض اين الوارها؛ 20-15 سانتي‌متر و ضخامت آنها بسته به طول طبقات تا 5/3 سانتي‌متر اختيار مي‌شود. به منظور تهويه و رهكش مناسب؛ بين الوارها را 2 سانتي‌متر فاصله مي‌دهند. تخته‌هاي جانبي قفسه‌ها را بسته به عمق بستر كاشت 20-15 سانتي‌متر درنظر مي‌گيرند. در اين روش با عمق بستر 20 سانتي‌متر در هر مترمربع مي‌توان تا ۸۰ كيلوگرم کمپوست آماده را مصرف كرده كه از اين مقدار کمپوست نيز چيزي در حدود 20-15 كيلوگرم قارچ در شرايط ايده‌آل برداشت مي‌شود.

روش جعبه‌اي[5]

اين روش براي اولين مرتبه در سال 1936 توسط دكتر جيمز سيندن[6] در آمريكا براي قارچ دكمه‌اي پايه‌گذاري شد. اين روش، برخلاف روش قبلي متحرك بوده، به اين معني كه در آن تعدادي جعبه با اندازه استاندارد 15×100×50 سانتي‌متر به صورت شطرنجي طوري روي هم قرار مي‌گيرند كه فاصله جعبه بالايي از پائيني 35-40 سانتي‌متر باشد. با اين روش، روند توليد قارچ را مي‌توان مكانيزه نمود به اين نحو كه پاستوريزاسيون، پر كردن جعبه‌ها، اسپان زني، خاكپوش تا برداشت در كمترين زمان ممكن، با حداقل دخالت انسان و با بهترين كيفيت صورت مي‌گيرد.

از ديگر تفاوتهاي موجود بين دو روش قفسه و جعبه‌اي، نوع پاستوريزاسيون آنها است. به اين ترتيب كه در روش قفسه غالباً تمام مراحل كشت از پركردن بسترها با کمپوست خام تا برداشت در يك اطاق (اطاق كشت) به صورت يك مرحله‌اي انجام مي‌شود، اما در روش جعبه‌اي، جعبه‌ ها نخست در يك اطاق جداگانه موسوم به اطاق يا تونل پاستوريزه، كاملاً پاستوريزه شده سپس به اطاق كشت منتقل مي‌شود و در آن جا اعمال اسپان‌زني، خاك‌دهي و برداشت صورت مي‌گيرد که با اين ترتيب مي‌توان در هر سال تا 6 چين برداشت كرد. مهم‌ترين عاملي كه بايد مدنظر پرورش‌دهنده خانگي قرار گيرد، قابليت حمل و نقل جعبه هاست، به طوری که وزن پر هر جعبه نباید از 40 کیلوگرم تجاوز نماید تا حمل و نقل آن آسان شود. همچنين با استفاده از اين روش، كنترل موارد بهداشتي و نظافت محيط كشت و خود جعبه‌ها، بهتر صورت گرفته ، بطوري كه به علت عدم يك اسكلت ثابت در اطاق رشد، به راحتي مي‌توان آن را تميز و ضدعفوني نمود.